«είναι προτιμότερο να χάνει κανείς μια μάχη παρά την αξιοπρέπειά του»
Πάβελ Βέζινοφ, Άσπρα άλογα μέσ’ στη νύχτα
«Η λατινική Αμερική είναι η ήπειρος με τις ανοιχτές φλέβες. Από την ανακάλυψη ως τις μέρες μας, όλα σ’ αυτήν μεταμορφώνονταν πάντα σε ευρωπαϊκό κεφάλαιο ή, αργότερα, σε βορειοαμερικάνικο, και ως τέτοιο συσσωρεύτηκε και συσσωρεύεται στα απομακρυσμένα κέντρα εξουσίας»[1].
Η Λατινική Αμερική απέκτησε την ανεξαρτησία της, την ίδια περίοδο περίπου με την Ελλάδα[2]. Ήταν η περίοδος του επαναστατικού αγώνα των λαών της αμερικανικής ηπείρου ενάντια στην ισπανική αποικιοκρατία. Μήπως όμως η Λατινική Αμερική είναι ιστορικά καταδικασμένη να βρίσκεται πάντοτε στη σκιά κάποιας μεγάλης δύναμης;
Όπως είναι γνωστό, την ισπανική αποικιοκρατία διαδέχτηκε βέβαια η δημιουργία τυπικά ανεξάρτητων κρατών στην περιοχή. Κατά τη διάρκεια περίπου των ετών 1810 έως 1830 ανακηρύχθηκε η ανεξαρτησία τους. Καθόλου ωστόσο αυτό δεν σήμαινε την ουσιαστική ανεξαρτησία. Τα σημάδια της αποικιοκρατίας ήταν έντονα και οι παραγωγικές δυνάμεις ελάχιστα ανεπτυγμένες. Έτσι, η οικονομία της περιοχής βρέθηκε να παίζει ρόλο συμπληρωματικό και εξαρτημένο[3].
Ο βρετανικός αιώνας
Αυτό συνεχίστηκε και σε ένα βαθμό εντάθηκε βάσει βρετανικού σχεδίου[4]. Η παντοκράτειρα τότε Μεγάλη Βρετανία ήταν ο κυρίαρχος της Λ. Αμερικής. Το 1824, ο γνωστός και στην Ελλάδα Βρετανός πρωθυπουργός Τζ. Κάννινγκ είχε διατυπώσει ως εξής το θέμα: «Το ζήτημα τέλειωσε. Η Λατινική Αμερική είναι ελεύθερη. Κι αν δεν χειριστούμε πολύ άσχημα τα πράγματα, αγγλική»[5].
Η Λ. Αμερική περιορίστηκε στην εξαγωγή αγροτικών προϊόντων και πρώτων υλών που χρειάζονταν για την αναπτυγμένη βιομηχανία της Βρετανίας και των άλλων δυτικών βιομηχανικών κρατών. Στη συνέχεια, τα κράτη της Λ. Αμερικής ήταν αναγκασμένα να εισάγουν τα ακριβά βιομηχανικά προϊόντα. Η ετεροβαρής αυτή σχέση δημιούργησε τη βαθιά οικονομική, πολιτική και στρατιωτική εξάρτηση από τη Βρετανία πρωτίστως και δευτερευόντως από άλλες χώρες της αναπτυγμένης δύσης.
Είναι χαρακτηριστικό ότι περίπου το 80-90% των εξαγωγών των χωρών της Λ. Αμερικής αφορούσαν αγροτικά προϊόντα και πρώτες ύλες. Ενδεικτικά τη διετία 1929-1930 ο δείκτης αυτός για τη Βολιβία ανερχόταν στο 98,8%, για τη Βραζιλία στο 98%, για την Αργεντινή στο 90%.
Πρέπει να σημειωθεί ότι την περίοδο αυτή, δηλαδή καθ’ όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα και μέχρι και τις αρχές του 20ού, οι οικονομικές σχέσεις της Λ. Αμερικής με το βόρειο γείτονά τους, τις ΗΠΑ, ήταν πολύ αδύναμες παρά τη γεωγραφική εγγύτητα. Είναι ενδεικτικό ότι οι θαλάσσιες συγκοινωνίες μεταξύ Λ. Αμερικής και ΗΠΑ ήταν την περίοδο αυτή 5 φορές μικρότερες από ότι οι αντίστοιχες με Βρετανία, Γαλλία κλπ.
Οι επενδύσεις της Βρετανίας στη Λ. Αμερική σε αυτό το ιστορικό διάστημα ήταν όσο περίπου το ½ των επενδύσεών της στην Κοινοπολιτεία. Το 1913 οι βρετανικές επενδύσεις στην Αργεντινή ήταν όσο περίπου οι επενδύσεις στην Ινδία, μια σημαντική παραδοσιακή αποικία της Βρετανίας. Σε δεύτερη θέση έρχονταν οι επενδύσεις στη Βραζιλία και ακολουθούσαν οι άλλες χώρες της υποηπείρου. Μετά το Βρετανικό, το γαλλικό κεφάλαιο έπαιζε το δεύτερο σημαντικό ρόλο ενώ το γερμανικό δραστηριοποιούνταν στην περιοχή αλλά σε τρίτο ρόλο.
Εκτός όμως από την οικονομική διείσδυση και εκμετάλλευση των πλουτοπαραγωγικών πηγών της Λ. Αμερικής, σημειώθηκαν όπως είναι φυσικό, και πολιτικο-στρατιωτικές επεμβάσεις. Πολλές φορές οι μεγάλες δυνάμεις της εποχής επέβαλαν τα συμφέροντά τους με άμεσες, βίαιες, προκλητικές παρεμβάσεις. Μια χαρακτηριστική περίπτωση είναι η επέμβαση των μεγάλων δυνάμεων στο Μεξικό το 1862. Η Γαλλία συνέχισε μάλιστα μόνη της την επέμβαση μέχρι το 1867. Συχνό ήταν επίσης το φαινόμενο του ναυτικού αποκλεισμού κάποιων χωρών από τον βρετανικό συνήθως στόλο προκειμένου να εξαναγκαστούν τα κράτη της Λ. Αμερικής να υποκύψουν στις αξιώσεις των μεγάλων δυνάμεων. Έτσι, λίγο πολύ ο 19ος αιώνας και οι αρχές του 20ού μπορούν να χαρακτηριστεί ως ο αιώνας της βρετανικής επικυριαρχίας στη Λ. Αμερική.
Ο αιώνας των ΗΠΑ
Από τα τέλη του 19ου και ιδίως από τις αρχές του 20ού αρχίζει η αντικατάσταση της βρετανικής επικυριαρχίας από εκείνη των ΗΠΑ. Η θέση των τελευταίων στην υποήπειρο της Λ. Αμερικής ενισχύθηκε αποφασιστικά μετά τον α’ παγκόσμιο πόλεμο και τελεσίδικα μετά το β’ παγκόσμιο όταν η Βρετανία απώλεσε πλέον καθαρά την πρωταγωνιστική θέση της στην παγκόσμια οικονομία και πολιτική.
Τα πρώτα βήματα των ΗΠΑ είχαν γίνει ήδη στα μέσα του 19ου αιώνα. Το 1836 προέτρεψαν το Τέξας να ανεξαρτητοποιηθεί από το Μεξικό ώστε να ενσωματωθεί τελικά στις ΗΠΑ. Το 1847 μάλιστα οι ΗΠΑ κήρυξαν τον πόλεμο στο Μεξικό αποσπώντας ένα σημαντικό μέρος της επικράτειάς του.
Ανάλογες προσπάθειες παρέμβασης έγιναν λίγο αργότερα και σε άλλες περιοχές της Κεντρικής Αμερικής. Το 1901 για παράδειγμα η περιβόητη τροπολογία Πλαττ ενσωματώθηκε στο Σύνταγμα της Κούβας ως παράρτημα. Βάσει αυτής οι ΗΠΑ είχαν το δικαίωμα να παρεμβαίνουν στα εσωτερικά το Κουβανικού κράτους όποτε θεωρούσαν ότι ετίθεντο σε κίνδυνο τα συμφέροντά τους. Εγκαθίδρυε δηλαδή μια σχεδόν αποικιοκρατική κυριαρχία[6].
Ανάλογα, οι ΗΠΑ αξιοποιώντας διάφορα προσχήματα παρενέβησαν στρατιωτικά για να επιβάλλουν τα συμφέροντά τους και σε άλλες χώρες. Έτσι, το 1916 η Αϊτή και το 1924 ο Αγ. Δομήνικος μετατράπηκαν ουσιαστικά σε αποικίες. Το 1903 ένα ολόκληρο κράτος δημιουργήθηκε για να εξυπηρετήσει τα γεωοικονομικά και γεωπολιτικά σχέδια των ΗΠΑ. Με προτροπή των τελευταίων δημιουργήθηκε ο Παναμάς ο οποίος αποσχίστηκε από την Κολομβία. Ο λόγος ήταν φυσικά η διάνοιξη και ο έλεγχος της ομώνυμης διώρυγας[7]. Τα συμφέροντα των ΗΠΑ επέβαλλαν μια ολοκληρωτική επιβολή και έλεγχο στην περιοχή. Αντίστοιχα το Πουέρτο Ρίκο παραμένει μέχρι σήμερα, παρά την αντίθεση του πληθυσμού του, αποικιοκρατούμενο τμήμα των ΗΠΑ.
Η επικυριαρχία των ΗΠΑ ενισχύθηκε παραπέρα μετά τον α’ παγκόσμιο πόλεμο και μετά το ξέσπασμα της κρίσης του 1929. Και τα δυο αυτά γεγονότα αποδυνάμωσαν αισθητά τις ευρωπαϊκές μεγάλες δυνάμεις, επομένως και την παρουσία τους στην περιοχή. Επί προεδρίας Χούβερ (1929-1933) και επί προεδρίας Ρούσβελτ που ακολούθησε, η οικονομική, πολιτική, διπλωματική και στρατιωτική πρωτοκαθεδρία των ΗΠΑ στη Λ. Αμερική άρχισε να γίνεται πλέον κοινός τόπος.
Χαρακτηριστικές είναι και οι διεθνείς παναμερικανικές συναντήσεις που προηγήθηκαν. Όλες συγκλήθηκαν με πρωτοβουλία των ΗΠΑ και γίνονταν ολοένα και πιο συχνές. Η πρώτη συνεκλήθη το 1889. Οι επόμενες συνεκλήθησαν το 1901, το 1902, το 1906, το 1910, το 1923, το 1928.
Μέχρι το 1914 η συμμετοχή των ΗΠΑ στο εμπόριο της Λ. Αμερικής αποτελούσε μόλις το 1/5. Αμέσως μετά τον α’ παγκόσμιο η εικόνα είχε αλλάξει πλήρως. Το 1929 οι ΗΠΑ είχαν ήδη καταλάβει την πρώτη θέση στις συναλλαγές με τα διάφορα κράτη της Λ. Αμερικής με απόσταση από τη Βρετανία. Η απόσταση είχε διευρυνθεί ακόμη περισσότερο δέκα χρόνια μετά, το 1938. Μετά το 1945, η κυριαρχία των ΗΠΑ έγινε απόλυτη. Η πλέον ακραία έκφρασή της είναι το γεγονός ότι ακόμη κα σήμερα το Πουέρτο Ρίκο είναι ουσιαστικά μια εναπομείνασα αποικία των ΗΠΑ[8] και ότι το έδαφος της Κούβας στο Γκουαντάναμο (όπου οι περιβόητες φυλακές) τελεί υπό την στρατιωτική κατοχή των ΗΠΑ.
Ο αιώνας της ανεξαρτησίας;
Στην πραγματικότητα, ο δρόμος για την ανεξαρτησία άρχισε να αχνοφέγγει το 1959, με τη νίκη της επανάστασης στην Κούβα[9]. Η λαϊκή αυτή επανάσταση γκρέμισε όχι μόνο τη δικτατορία του Μπατίστα αλλά και τα στηρίγματά της, το σημαντικότερο εκ των οποίων υπήρξαν οι ΗΠΑ. Η επανάσταση αυτή και τα κινήματα που ακολούθησαν τις επόμενες δεκαετίες σε διάφορες χώρες, έδειξαν ότι η διεκδίκηση της πολιτικής αλλά κυρίως της οικονομικής ανεξαρτησίας μια χώρας της Λατινικής Αμερικής μπορεί να επιτευχθεί μόνο αν γίνει υπόθεση των πιο φτωχών στρωμάτων της κοινωνίας: της εργατικής τάξης, των αγροτών, των μεσαίων στρωμάτων[10].
Συνταγματικά η κατοχύρωση της εθνικής ανεξαρτησίας και κυριαρχίας εκφράζεται εμφατικά στο άρθρο 12 του ισχύοντος Συντάγματος της χώρας: “Η Δημοκρατία της Κούβας αποκηρύττει και θεωρεί παράνομες και άκυρες τις συνθήκες, συμβάσεις ή παραχωρήσεις, που συνήφθησαν σε συνθήκες ανισότητας ή οι οποίες ακυρώνουν ή μειώνουν την εθνική κυριαρχία της και την εδαφική της ακεραιότητα”.
Ως εξαίρεση, υπήρξαν κάποιες περιπτώσεις στη Λ. Αμερική που τμήματα της αστικής τάξης –και όχι μόνο τα φτωχότερα κοινωνικά στρώματα- διεκδίκησαν μια αυτονομία έναντι των ΗΠΑ. Ωστόσο, οι κινήσεις αυτές ήταν εξαιρετικά περιορισμένες[11]. Οι αιτίες στάθηκαν δύο βασικά: η πρώτη ήταν ότι οι κυρίαρχες τάξεις στην περιοχή ήταν από τη γέννησή τους εξαρτημένες από τις βιομηχανικές χώρες και διαδραμάτιζαν κυρίως διαμετακομιστικό ρόλο. Ελάχιστα μπορούσαν ή προσπάθησαν να αναπτύξουν αυτοδύναμα την εγχώρια βιομηχανία. Η δεύτερη αιτία συνίσταται στο ότι, ιδίως μετά την επανάσταση στην Κούβα, οι εγχώριες λατινοαμερικάνικες ολιγαρχίες είχαν περισσότερο από ποτέ ανάγκη την προστασία των ΗΠΑ έναντι του κινδύνου των επαναστατικών κινημάτων που φούντωσαν μετά το 1959. Έτσι, ήταν πρόθυμες να θυσιάσουν ακόμη και μέρος των συμφερόντων τους προκειμένου να έχουν τη βεβαιότητα ότι οι ΗΠΑ θα τις συνδράμουν στην κατάπνιξη των λαϊκών κινημάτων.
Η κατάσταση φαίνεται να άλλαξε κάπως μετά το 1990. Η διάλυση της ΕΣΣΔ και των σοσιαλιστικών κρατών ανέτρεψε τον παγκόσμιο συσχετισμό δυνάμεων. Η πίεση των λαϊκών κινημάτων συνεχίστηκε αλλά οπωσδήποτε σχετικά αποδυναμωμένη. Η ίδια η Κούβα εισήλθε σε μια περίοδο οξύτατης οικονομικής κρίσης αφού έχασε τους εμπορικούς της εταίρους και βρέθηκε πλήρως ευάλωτη στον οικονομικό αποκλεισμό και τις κυρώσεις των ΗΠΑ.
Στις συνθήκες αυτές, κάποιες από τις λατινοαμερικάνικες ολιγαρχίες, κυρίως αυτές που οι οικονομικές προϋποθέσεις των χωρών τους το επιτρέπουν, αισθάνθηκαν ότι μπορούσαν πλέον να διεκδικήσουν μια πιο αυτόνομη θέση έναντι των ΗΠΑ. Η Βραζιλία αναδείχθηκε έτσι σε πρωταγωνιστή των σχετικών εξελίξεων. Οι κυβερνήσεις Λούλα αξιοποίησαν μάλιστα τη χρόνια λαϊκή δυσαρέσκεια προκειμένου να ισχυροποιήσουν τη διεθνή θέση τους. Ακολούθησαν μια πολιτική σχετικής και προσωρινής άμβλυνσης των κοινωνικών ανισοτήτων. Παράλληλα, διεκδίκησαν ένα νέο ρόλο στη λατινοαμερικάνικη και διεθνή οικονομία και πολιτική. Στην ίδια περίπου κατεύθυνση, με χαμηλότερες όμως αξιώσεις, κινήθηκε και η Αργεντινή μετά την πολιτική στροφή που ξεκίνησε με την προεδρία Κίρχνερ.
Σε πιο ρηξικέλευθο μήκος κύματος κινήθηκαν άλλες χώρες στις οποίες αναδείχθηκαν ριζοσπαστικές κυβερνήσεις κάτω από την επίδραση ισχυρών λαϊκών κινημάτων αλλά και του παραδείγματος της Κούβας που, παρά τις δυσκολίες της, συνεχίζει να ελκύει τους λαούς της περιοχής[12]. Αυτό συνέβη στη Βενεζουέλα με την εκλογή Τσάβες το 1998 και λίγα χρόνια αργότερα στη Βολιβία με την εκλογή Μοράλες ή στο Εκουαδόρ με την εκλογή του Κορέα στην προεδρία. Οι κυβερνήσεις αυτές προχώρησαν στη ρήξη των σχέσεων εξάρτησης από τις ΗΠΑ διεκδικώντας την εθνική ανεξαρτησία και κυριαρχία τόσο σε πολιτικό όσο και σε οικονομικό επίπεδο.
Οι επιλογές αυτές καταγράφηκαν στα αντίστοιχα νέα Συντάγματα αλλά και στην υλοποίηση των σχετικών διατάξεων που δεν έμειναν, όπως συμβαίνει συχνά, κενές διακηρύξεις. Αυτές περιλαμβάνουν τρεις πτυχές:
α. την απομάκρυνση των ξένων στρατιωτικών βάσεων,
β. την εθνικοποίηση των βασικών πλουτοπαραγωγικών πηγών τις οποίες εκμεταλλεύονταν ως πρόσφατα πολυεθνικές προερχόμενες κατά βάση από τις ΗΠΑ,
γ. την εξαγγελία ισότιμων διεθνών οικονομικών σχέσεων και την αναζήτηση εναλλακτικών μορφών οικονομικής συνεργασίας.
Ενδεικτικά:
Σύνταγμα Βενεζουέλας 1999, άρθρο 13 παρ. 2
- Ο γεωγραφικός χώρος της Βενεζουέλας είναι μια ζώνη ειρήνης. Δεν μπορούν να εγκατασταθούν σε αυτόν ξένες στρατιωτικές βάσεις ή εγκαταστάσεις
Σύνταγμα Βενεζουέλας 1999, άρθρο 73 παρ. 2
• Οι διεθνείς συνθήκες, οι συμβάσεις ή οι συμφωνίες που τυχόν θέτουν σε κίνδυνο την εθνική κυριαρχία ή που μεταβιβάζουν αρμοδιότητες σε υπερεθνικά όργανα, μπορούν να τίθενται σε δημοψήφισμα κατόπιν πρωτοβουλίας του/της Προέδρου της δημοκρατίας ή των 2/3 των μελών της Συνέλευσης ή του 15% των εκλογέων
Σύνταγμα Βολιβίας 2009, άρθρο 320 παρ. 3 και 4
• Οι οικονομικές σχέσεις με κράτη ή ξένες επιχειρήσεις πραγματοποιούνται σε συνθήκες ανεξαρτησίας, αμοιβαίου σεβασμού και ισότητας
• Το Κράτος είναι ανεξάρτητο σε όλες τις αποφάσεις της εσωτερικής οικονομικής πολιτικής και δεν δέχεται επιβολή ή όρους από την πλευρά των κρατών, εγχώριων ή αλλοδαπών τραπεζών και θεσμών, διεθνών οργανισμών ή πολυεθνικών εταιρειών
Σύνταγμα Εκουαδόρ 2006, άρθρο 416 εδ. 12
• Ενθαρρύνει ένα νέο σύστημα εμπορίου και επενδύσεων ανάμεσα στα κράτη που βασίζεται στη δικαιοσύνη, την αλληλεγγύη, τη δημιουργία διεθνών μηχανισμών ελέγχου στις πολυεθνικές εταιρείες.
Εναλλακτική λατινοαμερικάνικη συνεργασία
Στην προσπάθειά τους να κατακτήσουν την εθνική ανεξαρτησία και να χαράξουν ένα δικό τους δρόμο οικονομικής ανάπτυξης και παραγωγικής ανασυγκρότησης, κάποιες κυβερνήσεις της περιοχής αναζήτησαν και εφάρμοσαν εναλλακτικά μοντέλα διεθνούς οικονομικής συνεργασίας. Απέρριψαν τις παραδοσιακές δομές συνεργασίας που βασίζονταν στην ελεύθερη αγορά, στην κυριαρχία του δολαρίου και στην κηδεμονία των ΗΠΑ. Το σχέδιο των τελευταίων για μια ζώνη ελεύθερου εμπορίου (ALCA) ανάμεσα στα κράτη της αμερικανικής ηπείρου κατέρρευσε ενώπιον αυτής της αντίδρασης.
Στη θέση του οι κυβερνήσεις της Βενεζουέλας, της Κούβας, της Βολιβίας και στη συνέχεια και άλλων κρατών δημιούργησαν τη Μπολιβαριανή Εναλλακτική για την Αμερική – ALBA, σε αντιπαράθεση με την ALCA, την επικυριαρχία των ΗΠΑ και με σχήματα συνεργασίας των χωρών της Λ. Αμερικής που βασίζονται στη λογική της ελεύθερης αγοράς[13].
Σχηματικά το πλαίσιο των συμφωνιών της Μπολιβαριανής Εναλλακτικής για την Αμερική – ALBA περιλαμβάνει τα παρακάτω:
Βασικοί τομείς συνεργασίας των κρατών μελών της ALBA
• Πετρέλαιο
• Φυσικό αέριο
• Βιομηχανία
• Τεχνολογία
• Αγροτικά προϊόντα
Όροι συνεργασίας
• Κοινές επιχειρήσεις
• Έμφαση στις διακρατικές επιχειρήσεις (άρθρο 5 της ιδρυτικής συμφωνίας)
• Το κράτος έδρας διατηρεί τουλάχιστον 51% των μετοχών της κοινής επιχείρησης (άρθρο 6)
• Παραρτήματα κρατικών τραπεζών μπορούν να ιδρυθούν σε άλλα συμβαλλόμενα κράτη (άρθρο 7)
Άλλες κοινές δράσεις
• Διατροφική επάρκεια και ασφάλεια
• Εξάλειψη αναλφαβητισμού
• Παροχή δωρεάν ιατρικής περίθαλψης
• Άλλα προγράμματα πολιτιστικού και εκπαιδευτικού περιεχομένου (άρθρο 11)
• Αντίθεση στο διεθνές νομικό καθεστώς πνευματικής ιδιοκτησίας και ευρεσιτεχνίας που ευνοεί τις πολυεθνικές και τις βιομηχανικά αναπτυγμένες χώρες
Τελικοί στόχοι
• Εξάλειψη φτώχειας
• Εξάλειψη ανισόμετρης ανάπτυξης
• Όχι ελευθερία αγορών
Η ΑLΒΑ επομένως δίνει βάρος όχι στην απελευθέρωση των αγορών και στον περιορισμό της κυριαρχίας των κρατών αλλά στην ανάπτυξη οικονομικών σχέσεων αλληλεγγύης με σεβασμό στην εθνική κυριαρχία και με έμφαση στις κρατικές επιχειρήσεις, στη διατροφική ασφάλεια των λαών, στην ανάπτυξη υποδομών για την παιδεία και την υγεία. Είναι χαρακτηριστικό ότι βάσει των συμφωνιών παρέχεται πετρέλαιο από τη Βενεζουέλα στην Κούβα σε τιμές κατώτερες των διεθνών και ότι αντίστροφα χιλιάδες γιατροί και εκπαιδευτικοί από την Κούβα εργάζονται στις άλλες χώρες της ΑLΒΑ παρέχοντας πολύτιμες υπηρεσίες στους τομείς αυτούς.
Η σταθερότητα, το μακρόπνοο του εγχειρήματος και η επίτευξη των στόχων του θα εξαρτηθούν βέβαια από το κατά πόσο οι κυβερνήσεις των κρατών μελών θα παραμείνουν προσηλωμένες στις επιλογές αυτές[14].
Ο δρόμος για την ανεξαρτησία
Τι διαπιστώνεται επομένως;
Πρώτο, χώρες όπως η Βραζιλία ανακτούν την ανεξαρτησία τους και διεκδικούν ένα νέο ισχυρό ρόλο στις παγκόσμιες υποθέσεις. Η νέα πραγματικότητα ελάχιστα ή πρόσκαιρα ωφελεί τα λαϊκά στρώματα καθώς οι όποιες παραχωρήσεις και ο περιορισμός της φτώχειας είναι περιορισμένες και αβέβαιες.
Δεύτερο, στις χώρες όπου υπάρχουν ριζοσπαστικά λαϊκά κινήματα (Βενεζουέλα, Βολιβία, Εκουαδόρ) η κατάκτηση της εθνικής ανεξαρτησίας επέφερε σημαντικότερα οφέλη για τους λαούς. Περιόρισε τη φτώχεια και έδωσε τη δυνατότητα στους λαούς να αρχίσουν να χαράζουν, χωρίς ξένες παρεμβάσεις το μέλλον τους[15]. Ωστόσο, είναι φανερό ότι η διαδικασία αυτή πρέπει να ολοκληρωθεί με βαθύτερους κοινωνικούς μετασχηματισμούς προκειμένου να αποβεί καρποφόρα για τα ασθενέστερα κοινωνικά στρώματα.
Η εθνική ανεξαρτησία μπορεί και πάλι να υπονομευθεί και οι όποιες κατακτήσεις να εξανεμιστούν, αν δεν συμπληρωθούν από μια δέσμη μέτρων πιο ριζοσπαστική που θα μεταβάλλει το μοντέλο κοινωνικο-οικονομικής ανάπτυξης και θα προβαίνει σε μια ριζική αναδιανομή του πλούτου και της εξουσίας σε βάρος των εγχώριων ολιγαρχιών[16]. Οι τελευταίες έχουν χάσει μέρος των υπερκερδών και των υπερεξουσιών τους αλλά δεν έχουν ακόμη χάσει την οικονομική και πολιτική εξουσία. Δεν θα διστάσουν να καθυποτάξουν για μια ακόμη φορά τις χώρες τους στις ΗΠΑ (ή σε όποια άλλη μεγάλη δύναμη) προκειμένου να διασφαλίσουν την κυριαρχία τους και να εξουδετερώσουν τα λαϊκά κινήματα. Παράλληλα οι ΗΠΑ θα εξακολουθήσουν και θα εντείνουν τις οικονομικές, πολιτικές και στρατιωτικές πιέσεις στις «απείθαρχες» κυβερνήσεις[17].
Αυτή τη στιγμή δεν διαφαίνεται μια νέα ώθηση στη ριζοσπαστικοποίηση των λαϊκών κινημάτων στη Λ. Αμερική αλλά ούτε και πουθενά αλλού στον κόσμο. Παρόλα αυτά, το γεγονός ότι η Κούβα συνεχίζει, παρά τις δυσκολίες και τα λάθη, να αντιστέκεται και με δεδομένη την επαναστατική παράδοση των λαών της Λ. Αμερικής ιδίως μετά το β' παγκόσμιο πόλεμο, δεν μπορεί να αποκλείσει κανείς ένα νέο κύμα. Το νέο αυτό κύμα είτε θα ριζοσπαστικοποιήσει τις πιο προοδευτικές κυβερνήσεις, είτε θα τις υπερβεί.
Αντίστροφα, ακόμη και η Κούβα, που με πιο σθεναρό τρόπο έχει διαφυλάξει τις τελευταίες δεκαετίες την ανεξαρτησία της, αν, αντί να διορθώσει, εγκαταλείψει το οικονομικό της μοντέλο σε όφελος του καπιταλισμού, θα ξαναπέσει μοιραία στη θέση αποικιοκρατικής σχεδόν εξάρτησης και εκμετάλλευσης από το βόρειο γείτονά της[18].
Επομένως, ο δρόμος για την ανεξαρτησία, σε ό,τι αφορά τις λιγότερο αναπτυγμένες χώρες, θα συνεχιστεί αν συνδυαστεί με γενικότερους και βαθύτερους κοινωνικο-οικονομικούς και πολιτικούς μετασχηματισμούς που θα αφαιρούν από τις εγχώριες, στενά συνδεδεμένες με τις ΗΠΑ, ολιγαρχίες την οικονομική και πολιτική εξουσία.
[1] Βλ. Ε. Γκαλεάνο, Οι ανοιχτές φλέβες της Λατινικής Αμερικής, τ. Α’, Αθήνα, εκδ. Κουκκίδα, 2008, σελ. 10.
[2] Βλ. το συλλογικό τόμο, 200 χρόνια από τα επαναστατικά κινήματα για την ανεξαρτησία της Λατινικής Αμερικής 1810-2010, Αθήνα, Εταιρεία Μελέτης νέου ελληνισμού, 2011.
[3] Βλ. Σ. Καφάτoυ, Καπιταλισμός και περιφέρεια (η ιστoρία της υπαvάπτυξης στη Λατιvική Αμερική), εκδ. Αθήνα, Νεφέλη, 1981.
[4] Βλ. P. Chaunu, Histoire de l’ Amérique Latine, Paris, PUF, 1949, σελ. 100 επ.
[5] Βλ. Ε. Γκαλεάνο, Οι ανοιχτές φλέβες της Λατινικής Αμερικής, τ. Β’, οπ.π., σελ. 9.
[6] Βλ. Το Σύνταγμα και το πολιτικό σύστημα της Δημοκρατίας της Κούβας, Αθήνα, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, 2004, σελ. 21.
[7] Για τη συνεχιζόμενη γεωπολιτική διαμάχη για τη διώρυγα βλ. F. Musseau, “Πυρετός για διώρυγες στην κεντρική Αμερική”, Monde Diplomatique, www.monde-diplomatique.gr και Chr. Ventura, “Το Πεκίνο, η αγελάδα και το γάλα, MondeDiplomatique, www.monde-diplomatique.gr.
[8] Βλ. S. Rodriguez Gelfenstein, “Puerto Rico, un caso de colonialismo en un mundo global”, www.cubadebate.cu.
[9] Για μια σύντομη ματιά στην ιστορία της κουβανέζικης επανάστασης βλ. Τ. Κάννον, Η επαναστατική Κούβα, εκδ. Χοσέ Μαρτί, 1987.
[10] Για τις αντιλήψεις δύο κορυφαίων ηγετών της επανάστασης στην Κούβα βλ. Ι. Ραμονέ, Εκατό ώρες με τον Φιντέλ, Αθήνα, εκδ. Πατάκη, 2007 και Δ. Καλτσώνης, Ο Τσε για το κράτος και την επανάσταση, Αθήνα, εκδ. Τόπος, 2012 και τις εκεί παραπομπές.
[11] Βλ. την περίπτωση της Αργεντινής κατά την πρώτη διακυβέρνηση από τον Περόν στο C. Harman, Αργεντινή 2001: από την κρίση στην εξέγερση, Αθήνα, εκδ. Μαρξιστικό βιβλιοπωλείο, 2011.
[12] Βλ. για παράδειγμα την ομιλία του προέδρου της Βολιβίας, E. Morales (en la clausura del Cumbre del ALBA-TCP), “Fidel y su pueblo son los más solidario del mundo”, www.cubadebate.cu
[13] Βλ. J.C. Morales Manzur – L. Morales Garcia, “Origen y naturaleza de la Alternativa Bolivariana para las Americas”, Polis, 2007, vol.3, num.1, σελ. 55-85.
[14] Βλ. μια αξιολόγηση της μέχρι τώρα πορείας της ALBA, J. Briceño Ruiz, “El ALBA: una discusión de su modelo, sus resultados y sus perspectivas”, Anuario de integración, 10, 2014, σελ. 151-178.
[15] Βλ. S. Halimi, “Το ξέρατε ότι στη Βολιβία...;”, Monde Diplomatique, www.monde-diplomatique.gr
[16] Βλ. το παλαιότερο παράδειγμα της κυβέρνησης του Χουάν Βελάσκο Αλβαράδο στο Περού (1968-1975) στο Ι. Πιπίνης, Το πείραμα της Λατινικής Αμερικής, Αθήνα, εκδ. Κέδρος, 2014, σελ. 82 επ.
[17] Βλ. ένα παράδειγμα οικονομικών πιέσεων, W. Mark, “Αργεντινή εναντίον κερδοσκοπίας”, Monde Diplomatique, www.monde-diplomatique.gr.
[18] Βλ. Δ. Καλτσώνης, «Τι σημαίνει η νέα σελίδα στις σχέσεις ΗΠΑ – Κούβας;», http://news247.gr/eidiseis/kosmos/diethnis-politiki/ti-shmainei-h-nea-selida-stis-sxeseis-hpa-kouvas.3210877.html.
