Η ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΠΑΡΑΜΕΝΕΙ ΑΝΑΓΚΑΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗ ΠΟΛΛΩΝ ΜΕΓΑΛΩΝ ΕΞΕΛΙΞΕΩΝ ΣΤΟ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΤΙΚΟ ΣΥΜΠΑΝ ΑΠΟ ΤΗ ΣΤΙΓΜΗ ΠΟΥ ΤΑ ΚΑΘΕΣΤΩΤΙΚΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΑΔΥΝΑΤΟΥΝ ΝΑ ΛΥΣΟΥΝ ΤΑ ΠΕΡΙΠΛΟΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΩΝ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΤΙΚΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΩΝ ΚΑΙ ΟΙ ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΛΥΣΕΙΣ ΑΠΛΩΣ ΔΙΟΓΚΩΝΟΥΝ ΤΗΝ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ
Του Χ. Ι. ΠΟΛΥΧΡΟΝΙΟΥ
Κορυφαία θέση στη ριζοσπαστική προσέγγιση της καπιταλιστικής οικονομίας κατέχει, αναμφισβήτητα, ο μαρξισμός. Η μαρξιστική πολιτική οικονομία χρησιμοποιεί μια εννοιολογική προσέγγιση, όσον αφορά τις μεθοδολογικές της γραμμές και τη θεωρητική ανάλυση, που είναι μοναδική ανάμεσα στις κοινωνικές επιστήμες. Η μοναδικότητά της στηρίζεται σε δύο αλληλένδετες βάσεις: πρώτον, η διατύπωση και ο προσδιορισμός των καπιταλιστικών οικονομικών σχέσεων, εννοιών και κατηγοριών βασίζονται σε μια «υλική αντίληψη της ιστορίας» και, δεύτερον, υπάρχει μια συστηματική επικέντηση στην ενοποίηση της θεωρίας και της πράξης.
Ως εκ τούτου, η μαρξιστική πολιτική οικονομία είναι έγκυρη, καθώς και επαναστατική. Είναι έγκυρη επειδή η μελέτη της γύρω από το κοινωνικοοικονομικό σύστημα του καπιταλισμού αναλύει την υποβόσκουσα φύση του συστήματος και εξηγεί το πώς λειτουργεί. Είναι επίσης επαναστατική με την έννοια ότι οι όροι που αναλύει διαμορφώνονται μέσω μιας ολικής κριτικής του καπιταλισμού.
Στη γενική της σύλληψη, η μαρξιστική πολιτική οικονομία μελετά τις παραγωγικές σχέσεις της κοινωνίας και τις διασυνδέσεις τους με την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων. Σε αντίθεση με τα συμβατικά οικονομικά, η έρευνά της επικεντρώνεται όχι σε πράγματα, αλλά στις σχέσεις ανάμεσα στους ανθρώπους και, πιο ουσιαστικά, ανάμεσα στις κοινωνικές τάξεις. Η ταξική ανάλυση απουσιάζει παντελώς από τα συμβατικά οικονομικά, ωστόσο οι προτάσεις για τη διαχείριση της οικονομίας περικλείουν έντονα το ταξικό στοιχείο.
Στο πλαίσιο αυτό, οι καθεστωτικοί οικονομολόγοι, από την εποχή του Μαρξ έως και σήμερα, διατηρούν μια μη ιστορική αντίληψη του καπιταλισμού. Οπως γράφει ο Μαρξ στο έργο του «Η Φτώχεια της Φιλοσοφίας», «οι οικονομολόγοι εκφράζουν τις σχέσεις της καπιταλιστικής παραγωγής, τον καταμερισμό της εργασίας, την πίστωση, το χρήμα, κ.ο.κ. ως σταθερές, αμετάβλητες, αιώνιες κατηγορίες... Οι οικονομολόγοι εξηγούν πώς λαμβάνει χώρα η παραγωγή στις προαναφερθείσες σχέσεις, αλλά αυτό που δεν εξηγούν είναι πώς παράγονται αυτές οι σχέσεις...».
Σε αντίθεση, η οικονομική ανάλυση του Μαρξ βασίζεται σε μια κοινωνικο-ιστορική προσέγγιση. Εχοντας αναγνωρίσει ότι οι οικονομικές αρχές και οι οικονομικοί όροι «κουβαλούν τη σφραγίδα της ιστορίας», ο Μαρξ απέδειξε ότι οι καπιταλιστικές οικονομικές σχέσεις έχουν ιστορικό χαρακτήρα, εκφράζοντας τις συγκεκριμένες παραγωγικές σχέσεις του καπιταλιστικού προτύπου παραγωγής. Ο καπιταλισμός δεν είναι κατανοητός ως ένα φυσικό και αιώνιο φαινόμενο, ξεκομμένος από οποιοδήποτε ιστορικό πλαίσιο, αλλά το αποτέλεσμα μιας διαδικασίας που καθορίζεται από «το πραγματικό και το συγκεκριμένο».
Η μαρξιστική πολιτική οικονομία αποτελεί το επιστέγασμα μιας προσπάθειας με στόχο την κατανόηση της δυναμικής της ιστορίας - δηλαδή ολόκληρης της ιστορικής διαδικασίας που οδηγεί στην εμφάνιση και την εξέλιξη του καπιταλιστικού κοινωνικού σχηματισμού. Ο Μαρξ επέμενε ότι η εννοιολογική κατασκευή και η έκφραση των συγκεκριμένων προτύπων παραγωγής και κοινωνικών σχηματισμών μπορούν να διατυπωθούν με επιτυχία μόνο στο πλαίσιο της ιστορικής ολότητας.
Αυτός ο μεθοδολογικός συλλογισμός ρέει από την έννοια του Μαρξ ότι η ανθρωπότητα αναπαράγει τον εαυτό της σε μια ιστορική διαδικασία και, εκ τούτου, στην πραγματική δημιουργική προσπάθεια να κατανοήσουμε και να αναλύσουμε την κοινωνική πραγματικότητα, η ιστορία κατέχει το κλειδί της επιτυχίας σε αυτή την προσπάθεια. Ας μην ξεχνάμε ότι ο Μαρξ ξεκίνησε την κριτική μελέτη της πολιτικής οικονομίας με τη βασική αρχή ότι «ξέρουμε μία μόνο ενιαία επιστήμη, την επιστήμη της ιστορίας».
Το κεντρικό διανοητικό επιχείρημα του Μαρξ ήταν η ανακάλυψη της εσωτερικής φύσης του καπιταλιστικού οικονομικού συστήματος. Ξεκινώντας με την ανάγνωση του έργου του Ενγκελς Outlines of the Critique of Political Economy, ο Μαρξ επείσθη ότι μόνο μέσω της πολιτικής οικονομίας θα μπορούσε να γίνει κατάλληλα κατανοητή η καπιταλιστική κοινωνία. Από την άλλη πλευρά, το πολιτικοοικονομικό έργο του Μαρξ έλαβε πολλές μορφές και είδε πολλές εξελίξεις προτού καταλήξει στο θεωρητικό σχήμα του πρώτου τόμου του Das Kapital το 1867.
Για τον Μαρξ, ο καπιταλισμός αντιπροσωπεύει ένα συγκεκριμένο, ιστορικά προσδιορισμένο τύπο παραγωγής που χαρακτηρίζεται από τα εξής: (α) τη μονοπώληση των μέσων παραγωγής στα χέρια μιας μικρής μειονότητας, ενώ η μεγάλη πλειονότητα των ανθρώπων είναι αναγκασμένη να πουλά την εργατική της δύναμη προκειμένου να επιβιώσει, και (β) τον σχεδιασμό της παραγωγικής διαδικασίας γύρω από την επιδίωξη του κέρδους. Ιστορικά, ο καπιταλισμός αντιπροσωπεύει την πιο εξελιγμένη μορφή στην παραγωγή εμπορευμάτων.
Η παραγωγή εμπορευμάτων προς πώληση, αντί για άμεση κατανάλωση από τους ίδιους τους παραγωγούς, είναι το κύριο χαρακτηριστικό του συστήματος. Ως εκ τούτου, το κέρδος αποτελεί την κινητήρια δύναμη του καπιταλισμού, με την εκμετάλλευση να είναι απολύτως αναγκαία.
Στη συνέχεια της ανάλυσής του για την καπιταλιστική οικονομία, ο Μαρξ θα διατυπώσει την Εργασιακή Θεωρία της Αξίας, η οποία έχει αμφισβητηθεί έντονα και θεωρείται απαρχαιωμένη. Οπως και να 'χει, η μαρξιστική πολιτική οικονομία παραμένει αναγκαία για την κατανόηση πολλών μεγάλων εξελίξεων στο σύγχρονο καπιταλιστικό σύμπαν από τη στιγμή που τα καθεστωτικά οικονομικά αδυνατούν να λύσουν τα περίπλοκα προβλήματα των καπιταλιστικών οικονομιών -ανεργία, φτώχεια, εκμετάλλευση, σπατάλη πόρων, περιβαλλοντική καταστροφή- και οι προτεινόμενες λύσεις -απελευθέρωση των αγορών, ιδιωτικοποιήσεις, απορρύθμιση- απλώς διογκώνουν την κατάσταση!
Την επόμενη εβδομάδα, θα δείξουμε γιατί η μαρξιστική προσέγγιση παραμένει επίκαιρη για την κατανόηση των σημαντικών εξελίξεων στη σύγχρονη καπιταλιστική οικονομία.
Του Χ. Ι. ΠΟΛΥΧΡΟΝΙΟΥ
Η κρίση στις οικονομίες των αναδυόμενων χωρών, σε συνδυασμό με την κρίση στην περιφέρεια της Ευρωζώνης και την ανάδειξη της χρηματιστικοποίησης ως το δυναμικότερο στοιχείο του σύγχρονου καπιταλισμού, φέρνει στο προσκήνιο ξανά το θέμα της απόλυτης αποτυχίας της καθεστωτικής οικονομικής σκέψης και της επίσημης οικονομικής πολιτικής, και, ως εκ τούτου, την ανάγκη για επανεδραίωση της ριζοσπαστικής πολιτικής οικονομίας και την προώθηση του οράματος της δίκαιης και δημοκρατικής κοινωνίας και της βιώσιμης οικονομίας.
Αν και ο όρος ριζοσπαστική πολιτική οικονομία μπορεί να σημαίνει διαφορετικά πράγματα σε διαφορετικούς ανθρώπους, στην ουσία πρόκειται για όλες εκείνες τις θεωρίες και τις προσεγγίσεις που έχουν αφετηρία την κριτική, ορθολογική προσέγγιση του καπιταλιστικού τρόπου οργάνωσης της οικονομίας. Εδώ συγκαταλέγονται οικονομολόγοι από τον Μαρξ και τον Καλέκι έως τον Μίνσκι και τον Σουίζι.
Κορυφαία θέση στη ριζοσπαστική προσέγγιση της καπιταλιστικής οικονομίας κατέχει, αναμφισβήτητα, ο μαρξισμός. Η μαρξιστική πολιτική οικονομία χρησιμοποιεί μια εννοιολογική προσέγγιση, όσον αφορά τις μεθοδολογικές της γραμμές και τη θεωρητική ανάλυση, που είναι μοναδική ανάμεσα στις κοινωνικές επιστήμες. Η μοναδικότητά της στηρίζεται σε δύο αλληλένδετες βάσεις: πρώτον, η διατύπωση και ο προσδιορισμός των καπιταλιστικών οικονομικών σχέσεων, εννοιών και κατηγοριών βασίζονται σε μια «υλική αντίληψη της ιστορίας» και, δεύτερον, υπάρχει μια συστηματική επικέντηση στην ενοποίηση της θεωρίας και της πράξης.
Ως εκ τούτου, η μαρξιστική πολιτική οικονομία είναι έγκυρη, καθώς και επαναστατική. Είναι έγκυρη επειδή η μελέτη της γύρω από το κοινωνικοοικονομικό σύστημα του καπιταλισμού αναλύει την υποβόσκουσα φύση του συστήματος και εξηγεί το πώς λειτουργεί. Είναι επίσης επαναστατική με την έννοια ότι οι όροι που αναλύει διαμορφώνονται μέσω μιας ολικής κριτικής του καπιταλισμού.
Στη γενική της σύλληψη, η μαρξιστική πολιτική οικονομία μελετά τις παραγωγικές σχέσεις της κοινωνίας και τις διασυνδέσεις τους με την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων. Σε αντίθεση με τα συμβατικά οικονομικά, η έρευνά της επικεντρώνεται όχι σε πράγματα, αλλά στις σχέσεις ανάμεσα στους ανθρώπους και, πιο ουσιαστικά, ανάμεσα στις κοινωνικές τάξεις. Η ταξική ανάλυση απουσιάζει παντελώς από τα συμβατικά οικονομικά, ωστόσο οι προτάσεις για τη διαχείριση της οικονομίας περικλείουν έντονα το ταξικό στοιχείο.
Στο πλαίσιο αυτό, οι καθεστωτικοί οικονομολόγοι, από την εποχή του Μαρξ έως και σήμερα, διατηρούν μια μη ιστορική αντίληψη του καπιταλισμού. Οπως γράφει ο Μαρξ στο έργο του «Η Φτώχεια της Φιλοσοφίας», «οι οικονομολόγοι εκφράζουν τις σχέσεις της καπιταλιστικής παραγωγής, τον καταμερισμό της εργασίας, την πίστωση, το χρήμα, κ.ο.κ. ως σταθερές, αμετάβλητες, αιώνιες κατηγορίες... Οι οικονομολόγοι εξηγούν πώς λαμβάνει χώρα η παραγωγή στις προαναφερθείσες σχέσεις, αλλά αυτό που δεν εξηγούν είναι πώς παράγονται αυτές οι σχέσεις...».
Σε αντίθεση, η οικονομική ανάλυση του Μαρξ βασίζεται σε μια κοινωνικο-ιστορική προσέγγιση. Εχοντας αναγνωρίσει ότι οι οικονομικές αρχές και οι οικονομικοί όροι «κουβαλούν τη σφραγίδα της ιστορίας», ο Μαρξ απέδειξε ότι οι καπιταλιστικές οικονομικές σχέσεις έχουν ιστορικό χαρακτήρα, εκφράζοντας τις συγκεκριμένες παραγωγικές σχέσεις του καπιταλιστικού προτύπου παραγωγής. Ο καπιταλισμός δεν είναι κατανοητός ως ένα φυσικό και αιώνιο φαινόμενο, ξεκομμένος από οποιοδήποτε ιστορικό πλαίσιο, αλλά το αποτέλεσμα μιας διαδικασίας που καθορίζεται από «το πραγματικό και το συγκεκριμένο».
Η μαρξιστική πολιτική οικονομία αποτελεί το επιστέγασμα μιας προσπάθειας με στόχο την κατανόηση της δυναμικής της ιστορίας - δηλαδή ολόκληρης της ιστορικής διαδικασίας που οδηγεί στην εμφάνιση και την εξέλιξη του καπιταλιστικού κοινωνικού σχηματισμού. Ο Μαρξ επέμενε ότι η εννοιολογική κατασκευή και η έκφραση των συγκεκριμένων προτύπων παραγωγής και κοινωνικών σχηματισμών μπορούν να διατυπωθούν με επιτυχία μόνο στο πλαίσιο της ιστορικής ολότητας.
Αυτός ο μεθοδολογικός συλλογισμός ρέει από την έννοια του Μαρξ ότι η ανθρωπότητα αναπαράγει τον εαυτό της σε μια ιστορική διαδικασία και, εκ τούτου, στην πραγματική δημιουργική προσπάθεια να κατανοήσουμε και να αναλύσουμε την κοινωνική πραγματικότητα, η ιστορία κατέχει το κλειδί της επιτυχίας σε αυτή την προσπάθεια. Ας μην ξεχνάμε ότι ο Μαρξ ξεκίνησε την κριτική μελέτη της πολιτικής οικονομίας με τη βασική αρχή ότι «ξέρουμε μία μόνο ενιαία επιστήμη, την επιστήμη της ιστορίας».
Το κεντρικό διανοητικό επιχείρημα του Μαρξ ήταν η ανακάλυψη της εσωτερικής φύσης του καπιταλιστικού οικονομικού συστήματος. Ξεκινώντας με την ανάγνωση του έργου του Ενγκελς Outlines of the Critique of Political Economy, ο Μαρξ επείσθη ότι μόνο μέσω της πολιτικής οικονομίας θα μπορούσε να γίνει κατάλληλα κατανοητή η καπιταλιστική κοινωνία. Από την άλλη πλευρά, το πολιτικοοικονομικό έργο του Μαρξ έλαβε πολλές μορφές και είδε πολλές εξελίξεις προτού καταλήξει στο θεωρητικό σχήμα του πρώτου τόμου του Das Kapital το 1867.
Για τον Μαρξ, ο καπιταλισμός αντιπροσωπεύει ένα συγκεκριμένο, ιστορικά προσδιορισμένο τύπο παραγωγής που χαρακτηρίζεται από τα εξής: (α) τη μονοπώληση των μέσων παραγωγής στα χέρια μιας μικρής μειονότητας, ενώ η μεγάλη πλειονότητα των ανθρώπων είναι αναγκασμένη να πουλά την εργατική της δύναμη προκειμένου να επιβιώσει, και (β) τον σχεδιασμό της παραγωγικής διαδικασίας γύρω από την επιδίωξη του κέρδους. Ιστορικά, ο καπιταλισμός αντιπροσωπεύει την πιο εξελιγμένη μορφή στην παραγωγή εμπορευμάτων.
Η παραγωγή εμπορευμάτων προς πώληση, αντί για άμεση κατανάλωση από τους ίδιους τους παραγωγούς, είναι το κύριο χαρακτηριστικό του συστήματος. Ως εκ τούτου, το κέρδος αποτελεί την κινητήρια δύναμη του καπιταλισμού, με την εκμετάλλευση να είναι απολύτως αναγκαία.
Στη συνέχεια της ανάλυσής του για την καπιταλιστική οικονομία, ο Μαρξ θα διατυπώσει την Εργασιακή Θεωρία της Αξίας, η οποία έχει αμφισβητηθεί έντονα και θεωρείται απαρχαιωμένη. Οπως και να 'χει, η μαρξιστική πολιτική οικονομία παραμένει αναγκαία για την κατανόηση πολλών μεγάλων εξελίξεων στο σύγχρονο καπιταλιστικό σύμπαν από τη στιγμή που τα καθεστωτικά οικονομικά αδυνατούν να λύσουν τα περίπλοκα προβλήματα των καπιταλιστικών οικονομιών -ανεργία, φτώχεια, εκμετάλλευση, σπατάλη πόρων, περιβαλλοντική καταστροφή- και οι προτεινόμενες λύσεις -απελευθέρωση των αγορών, ιδιωτικοποιήσεις, απορρύθμιση- απλώς διογκώνουν την κατάσταση!
Την επόμενη εβδομάδα, θα δείξουμε γιατί η μαρξιστική προσέγγιση παραμένει επίκαιρη για την κατανόηση των σημαντικών εξελίξεων στη σύγχρονη καπιταλιστική οικονομία.
